Zobacz drzewo genealogiczne Piastów
Początki narodu i państwa polskiego, podobnie jak i całej Słowiańszczyzny, gubią się w pomroce dziejów. Skąd się wzięły ludy słowiańskie? Czy zawsze zajmowali swoje historyczne siedziby? Może przybyli na nie z innych terenów? Wówczas nasuwa się pytanie: kiedy i skąd? Gdzie znajdowały się ich pierwotne siedziby?
Nazwa „Słowianie” pojawia się dopiero w VI wieku. Oto historyk pochodzenia germańskiego Jordanes w swoim traktacie historycznym „O pochodzeniu i dziejach Gotów” napisał: Wewnątrz nich (mowa o rzekach Cisa, Dunaj oraz niezidentyfikowana Flutausis) jest Dacja, na kształt diademu uwieńczona stromymi Alpami (Karpaty), a wzdłuż ich lewego stoku, który skłania się ku zachodowi, rozsiadł się, poczynając od źródeł Wiskla (Wisła), na niezmierzonych obszarach liczny naród Wenedów. A choć ich imiona zmienne są teraz, stosownie do rozmaitych szczepów, to przecież nazywa się ich Sklawinami lub Sklawenami (Słowianami) i Antami”.
W dalszej części Jordanes określa, gdzie znajdują się siedziby tych Sklawenów i Antów : Sklawenowie zamieszkują od miasta Nowietunum i jeziora zwanego Mursiańskim aż do Danastru(Dniestru), a na północ aż do Wiskli(Wisły); ci w miejsce miast mają błota i lasy. Antowie zaś, którzy są z nich najdzielniejsi, rozciągają się od Danastru w tym miejscu, gdzie wygina się Pontus(Morze Czarne)aż do Danapru (Dniepr), które to rzeki odległe są od siebie o wiele dni drogi.
W przytoczonej relacji po raz pierwszy, w źródłach pisanych spotykamy nazwę Słowian (Sklawenowie). W źródłach łacińskich pojawiają się nazwy: Sclavini, Sklaveni, Sclavi a w źródłach greckich: Sklabenoi, Sthlabenoi. W najdawniejszych tekstach zapisanych w języku słowiańskim pojawiają się inne postacie: Slovene, Slovane i Słowianie. Skąd taka nazwa. Najbardziej prawdopodobna jest teza, że oznacza ona „ludzi swoich”. Niektórzy uważali, że nazwa Sclavus, Sclava, powstała wśród Rzymian, w nawiązaniu do elementu „sław” występującego często w imionach słowiańskich.
Prokop z Cezarei tak pisze o religii i ustroju Sklawinów i Antów „Sklawinowie i Antowie nie podlegają władzy jednego człowieka, lecz od dawna żyją w ludowładztwie i dlatego zawsze wszystkie pomyślne i niepomyślne sprawy załatwiane bywają na ogólnym zgromadzeniu [...] uważają, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne. [...] Oba plemiona mówią jednym językiem niesłychanie barbarzyńskim. A nawet i zewnętrznym wyglądem nie różnią się między sobą, wszyscy są bowiem rośli i niezwykle silni, a skóra ich i włosy nie są ani bardzo białe względnie płowe, ani nie przechodzą zdecydowanie w kolor ciemny, lecz wszyscy są rudawi”.
Pozostaje jeszcze pytanie o pierwotne najdawniejsze siedziby Słowian. Co działo się ze Słowianami w okresie poprzedzającym wiek VI, gdy pojawili się w Europie.
W Średniowieczu próbowano już znaleźć odpowiedź na to pytanie. Nieznany, żyjący na przełomie VII i VIII wieku autor traktatu kosmograficznego, zwany Geografem z Rawenny, uważał, ze Słowianie wywodzą się ze Scytii. To jednak niewiele wyjaśnia ze względu na nieokreśloność geograficzną tego pojęcia. Późniejszy autor zwany Geografem Bawarskim (IX wiek) pisząc o Zeriuani – jednym z plemion słowiańskich stwierdził, że z ich kraju pochodzą wszystkie plemiona słowiańskie. Niestety nie wiemy co kryje się za tą nazwą Zeriuani i prawdopodobnie nigdy się nie dowiemy.
W XI wieku lub na początku XII w pobliżu Kijowa na obszarze wschodniej Słowiańszczyzny powstała kronika pióra nieznanego autora, zwanego tradycyjnie Nestorem. W Powieści lat minionych znajduje się pierwszy obszerniejszy wywód genealogiczny Słowian.
W powieści autor nawiązał do postaci trzech synów Noego, od których wywodzić się miały wszystkie ludy świata w liczbie 72. Potomkowie najstarszego, Sema, objęli rządy na Wschodzie, najmłodszego Chama – na południu, natomiast synowie Jafeta otrzymać mieli kraje zachodu i północy.
Od tych zaś siedemdziesięciu i dwóch narodów był naród słowiański z plemienia Jafetowego- Norycy, którzy są Słowianie.
Po mnogich zaś latach siedli byli Słowianie nad Dunajem, gdzie teraz ziemia węgierska i bułgarska. Od tych Słowian rozeszli się po ziemi i przezwali się imionami swoimi, gdzie siedli na którym miejscu. Tak więc przyszedłszy; siedli nad rzeką Morawa i przezwali się Morawianie, a drudzy Czechami nazwali się. A oto jeszcze ciż Słowianie: Biali Chorwaci i Serbowie, i Chorutanie. Gdy bowiem Włosi naszli na Słowian naddunajskich i osiadłszy pośród nich ciemiężyli ich, to Słowianie ci przyszedłszy siedli nad Wisłą i przezwali się Lachami, a od tych Lachów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie Lutyczami, inni-Mazowszanami, inni – Pomorzanami.
Najdokładniej potrafił Nestor przedstawić początki Słowian wschodnich; Także ciż Słowianie przyszedłszy siedli nad Dnieprem i nazwali się Polanami, a drudzy – Drewlanami, dlatego że siedli w lasach, a jeszcze inni siedli między Prypecią a Dźwiną i nazwali się Połoczanami, od rzeczki, która wpada do Dźwiny i nazywa się Połota. Ci zaś Słowianie, którzy siedli koło jeziora Ilmenia, przezwali się swoim imieniem i założyli gród, i nazwali go Nowogrodem, A drudzy siedli nad Desną i nad Semą, i nad Sułą, i nazwali się Siewierzanami. I tak rozszedł się naród słowiański, a od niego i pismo nazwano słowiańskim.
W Polsce średniowiecznej niezbyt interesowano się Słowiańszczyzną jako całością. W XIV wieku nieznany z imienia autor uzupełnienia do anonimowej Kroniki Wielkopolskiej spróbował powiązać dzieje Polski z dziejami Słowiańszczyzny.
W najstarszych kronikach piszą, że Panonia jest matką i kolebką wszystkich narodów słowiańskich. „Panem” bowiem według tłumaczenia greckiego i słowiańskiego nazywa się ktoś posiadający wszystko i podług tego w słowiańskim „panem” nazywa się wielmoża(...) Do argumentu językowego dodaje argument biblijny. Otóż powiadają, że ci Panończycy, nazwani tak od Pana, wywodzą się, jak mówią, od Janusa, potomka Jafeta, (...) Z tych więc Panończyków pochodzili trzej bracia, synowie Pana, władcy Panończyków, z których pierwotny miał imię Lech, drugi Rus, trzeci Czech. I ci trzej wydawszy potomstwo z siebie i ze swego rodu, posiadali trzy królestwa: Lechitów , Rusinów i Czechów (zwano ich też Bohemi), posiadają je obecnie i na przyszłość posiadać będą, jak długo spodoba się Bożej woli.
Poglądy Nestora i kronikarza wielkopolskiego na to, że Panonia była kolebką Słowian nie utrzymał się, bo nie znaleziono żadnych , poza przytoczonymi, racjonalnych argumentów.
Pojawienie się Słowian w źródłach pisanych dopiero w VI wieku po narodzeniu Chrystusa nie oznacza, że przed tą datą ich nie było. We wszystkich naukowych i nienaukowych zapisach początki Słowian datowano w bardzo odległych czasach. Dlaczego jednak o Słowianach brak jakichkolwiek wzmianek w pismach autorów antycznych. Odpowiedź nasuwa się sama. Dla starożytnych ta część świata, w którym żyli Słowianie, była nieznana. Gdzie więc znajdowały się domniemane siedziby Słowian w ostatnich wiekach starożytności. Czy mogły znajdować się w Europie środkowej na północ od Karpat i Sudetów, czyli na terenie obecnej Polski. Jeśli tak, to brak jakichkolwiek wzmianek autorów antycznych o Słowianach jest całkiem niezrozumiałe.
Co starożytni wiedzieli o mieszkańcach ziem dzisiejszej Polski? Z dotychczasowych badań wynika, że niewiele. Grecy znali stosunkowo dokładnie północne wybrzeże Morza Czarnego (Pontus), lecz nie było tam Słowian tylko ludy scytyjskie. Herodot z Halikarnasu (V wiek przed narodzeniem Chrystusa)wspomina o Neurach, których lokalizuje na południowo-wschodnich kresach I Rzeczypospolitej (Podole, Wołyń). Dopiero kilka wieków później w czasach rzymskich pojawiły się w piśmiennictwie bardziej konkretne wiadomości dotyczące ludów zamieszkujących ziemie polskie. Wiedziano o Morzu Bałtyckim i Zatoce Gdańskiej(obie nazwy wymienił Ptolemeusz jako Ocean Sarmacki i Zatoka Wenedyjska). Wymieniane są Góry Wenedyjskie, góra Karpatos, Askiburgion – prawdopodobnie pasmo górskie w Sudetach. Znano Wisłę (Vistla, Vistula) i Odrę.
Źródła, zwłaszcza Tacyt i Ptolemeusz, wymieniają wiele ludów zamieszkujących ziemie polskie i ziemie sąsiednie. Najważniejsze to Lugiowie i Wenetowie(Wenedowie według Germanów). W pierwszych wiekach naszej ery tak Tacyt jak i Ptolemeusz stwierdzają, że w południowo-zachodniej części ziem polskich zamieszkują plemiona lub związek plemion o nazwie Lugiowie. Tacyt stwierdza, że na północ od gór (Sudetów) najgłośniej pobrzmiewa imię Lugiów. Ptolemeusz wymienia ich trzy odłamy a Strabon wyraźnie stwierdza ich odmienność od germańskich Swewów. Kim byli Lugiowie, którzy później zniknęli całkowicie i nie występują już w żadnych źródłach? Jedni uważają ich za Germanów inni za Słowian. Jeszcze inni (może najbliżej prawdy) za Celtów. Celtowie trzy ostatnie stulecia przed Chrystusem opanowali tereny Śląska i zachodniej Małopolski, którzy prawdopodobnie zasymilowali się z miejscową ludnością.
Innym ludem wymienianym przez Tacyta jest lud o nazwie Wenetowie a z germańska Wenedowie. Tacyt umieszcza ich na dużej przestrzeni między Dnieprem a Odrą, a na północ i wschód od Karpat.
W nauce polskiej jest dość powszechne przekonanie, że Wenetowie/Wenedowie to Prasłowianie. Najważniejszym argumentem przemawiającym za takim przekonaniem jest to, że pisarze późniejsi tacy jak wspomniany na początku Jordanes jak i pisarze bizantyjscy i łacińscy bardzo często używają nazwy Wenetowie/Wenedowie na określenie Słowian. Niemcy w Średniowieczu i później mówili na Słowian „Wendowie (die Wenden). Według profesora Gerarda Labudy siedziby Wenetów w epoce brązu znajdowały się między środkową Łabą a dolną Wisłą, głównie w dorzeczu Odry. Wenetowie sąsiadowali tam z Celtami, Ilirami i Italikami, a następnie z Germanami, Bałtami i Prasłowianami. Około 1000 roku p.n.e. rozpoczęły się migracje Wenetów trwające prawie połowę tysiąclecia. Doprowadziły one do rozpowszechnienia nazewnictwa weneckiego na wielkich obszarach Europy, ale również do rozrzedzenia i osłabienia osadnictwa weneckiego na obszarze macierzystym. Obszar Wenetów nadwiślańskich najeżdżali Scytowie od wschodu, Celtowie od południa, Germanie od północy a siedziby Wenetów we wschodniej części terytorium były stopniowo zajmowane przez Prasłowian. Przez sąsiadów Germanów nazwa Wenetowie została przeniesiona na nowych mieszkańców, na Słowian. Na pewno w VI wieku nazwa Wenetowie oznaczała już Słowian. Czy także w wieku I i II n.e. Wenetowie wspomniani przez Tacyta i Ptolemeusza byli Słowianami? Pewności nie ma, ale nie jest to wykluczone.
W drugiej połowie XX wieku profesor Kazimierz Godłowski archeolog Uniwersytetu Jagiellońskiego zaproponował różną od dotychczasowych koncepcji etnogenezy Słowian. Według profesora K. Godłowskiego pierwotną siedzibą Słowian w pierwszych wiekach po Chrystusie było dorzecze środkowego Dniepru czyli na terenach dzisiejszej Ukrainy. Około 520 roku po narodzeniu Chrystusa rozpoczęła się ekspansja Słowian, która doprowadziła do opanowania prawie 20% ziem kontynentu europejskiego. W ciągu dwóch wieków opanowali tereny od Dniepru do Łaby. Na południu wkroczyli na Półwysep Bałkański. Przyczyna wędrówki Słowian na zachód i południe to najazdy Hunów a potem Awarów. Wędrówka ludów uruchomiona przez najazdy Hunów spowodowała wyludnienie wielu obszarów Europy w tym również terenów obecnej Polski. Słowianie w swej wędrówce od wschodu, nie napotykali poważniejszych przeszkód na swej drodze. Najprawdopodobniej napotykali ludność pobratymczą, Wenetów, których należy uznać za (Pra-) Słowian. Z nawarstwienia się przybywających Słowian na miejscową, znacznie rozrzedzoną i podupadłą gospodarczo ludność prasłowiańską (Wenetowie), powstała ta część Słowian, która dała początek polskim plemionom. W innych krajach słowiańskich (np. w Czechach, w Bułgarii) Słowianie nawarstwiali się na ludy niesłowiańskie (germańskie, iliryjskie, trackie). Wenetowie z czasów rzymskich byli takimi samymi przodkami plemion polskich jak Słowianie przybywający w V – VI wieku ze wschodu. Okres wenecki stanowi integralną część naszej historii. Mieszkańcy sławnej osady w Biskupinie mogą również uchodzić za naszych przodków, jak Gallowie za przodków dzisiejszych Francuzów. Dzisiaj możemy przyjąć, że naszymi praprzodkami byli zarówno Słowianie przybyli ze wschodu jak i Wenetowie.
Language
