Zamojscy

Zamoyscy należą do najbardziej znanych polskich rodów szlacheckich. Podpisywali się herbem Jelita. Zanim jednak Zamoyscy weszli w skład magnaterii, a było to za czasów Jana Zamoyskiego, dokładnie w II połowie XVI wieku, byli średniozamożną szlachtą. Szczególny wzrost znaczenia rodu miał miejsce w 1589 roku. Wówczas Jan Zamoyski utworzył Ordynację Zamojską. Natomiast tytuł hrabiowskiego został nadany w 1778 roku.

Początków rodu Zamoyskich zależy szukać u Floriana Szarego, który należał do legendarnych uczestników bitwy pod Płowcami w 1331 roku. Został on dotkliwie ranny podczas walki. Jego waleczność dostrzegł król Władysław Łokietek. Ród Zamoyskich posiada również swój przydomek rodowy, określani byli jako Saryusz. Ów nazwa wychodzi się od wsi Szarzyn, położnej niedaleko Sieradza. Przydomek dotyczył większej części rodu szlacheckiego, który sygnował się herbem Jelita. Pierwsza wzmianka o rodzie Zamojskich w historycznych dokumentach dotyczyła przedstawicieli, którzy z Mazowsza, przenieśli się do województwa bełskiego, a dokładniej do wsi Zamość.

Jan Sobiepan Zamoyski zmarł nie pozostawiając potomka. Po jego śmierci, od 1665 do 1676 roku, trwała dyskusja o przejęcie Ordynacji przez nowych właścicieli. Spór o to dotyczył siostry ostatniego Ordynata – Gryzeldy Wiśniowieckiej, siostrzeńca Stanisława Koniecpolskiego oraz dalekiego krewnego, Marcina Zamoyskiego. Jednakże to właśnie Marcin Zamoyski otrzymał Ordynację. Kolejny konflikt rozgorzał pomiędzy potomkiem nowego Ordynata. Z racji nieletniości Tomasza Józefa roszczenia o tytuł zgłosiła królowa polska Maria Sobieska, pierwsza żona III Ordynata. Zakończyło się ugodą oraz objęciem przez Tomasz Józef w 1698 roku Ordynacji jako V Ordynat.

Wiek XVIII przyniósł spadek znaczenia gospodarczego Ordynacji. Wynikało to m.in. z toczącej się III wojny północnej oraz nieudolności rządzący ordynatów. Reformy rozpoczął dopiero, Jan Jakub Zamoyski, który był IX Ordynatem. Za jego panowania przejęto niektóre tereny zajęte przez Zabór austriacki. Kolejny Ordynat, Andrzej Zamoyski, mając przychylność cesarza Austrii, Józefa II, doprowadził do wzrostu znaczenia statutu Ordynacji. Doszło wtedy doszło do kodyfikacji praw Rzeczpospolitej, której jednak nie przyjął Sejm w 1780 roku.

W wyniki zmian politycznych, jakie powstały podczas wojen napoleońskich, Ordynacja najpierw należała do Księstwa Warszawskiego, a po kongresie wiedeńskim, przeszła we władanie Królestwa Polskiego. Utrzymanie Zamościa stało się niemożliwe, dlatego też XII Ordynata, Stanisław Kostka sprzedał miasto w 1829 roku. Nową stolicą Ordynacji została się Klemensów. Potomkowie rodu Zamoyskich żyją do dziś.

XV Ordynat, Maurycy Zamoyski, wymieniany był w gronie kandydatów na prezydenta odrodzonej Rzeczpospolitej. Ostatecznie jednak 60 głosami pokonał go Gabriel Narutowicz. Ostatnim Ordynatem był Jan Tomasz Zamoyski, który w trakcie II Wojny Światowej działał w podziemiach oraz uczestniczył w ratowaniu Dzieci Zamojszczyzny. Po wojnie zniesiono Ordynację i trafił on do więzienia na 8 lat. Aktualnie funkcję prezydent Zamościa sprawuje jego syn Marcin Zamoyski.

Z. Rola Stężycki