Mapa ma na celu pokazanie głównych linii
podziału fonetycznego badanych dialektów wschodniosłowiańskich
Białostocczyzny. Chodzi tu zwłaszcza o rozgraniczenie cech białoruskich i
ukraińskich, Na mapie podano 6 ważnych dla tego celu izofon. Pokazują one z
jednej strony zasięgi tak podstawowych dla języka białoruskiego zjawisk, jak
akanie (izofona l) oraz ciakanie i dziakanie (izofona 4), a z drugiej
strony zasięgi cech ukraińskich: dyspalatalizacji spółgłosek przód e, i
(izofony 2, 3 i 6) i zachowania dawnego c' (izofona 5). Okazuje się, że 4
spośród wymienionych izofon przebiegają, niemal wzdłuż jednej linii. W części
zachodniej ciągnie się ona z niewielkimi odchyleniami wzdłuż Narwi, następnie
skręca na południe i przechodzi koło Hajnówki. Mniej więcej wzdłuż tej linii
przebiega jeszcze szereg izogłos morfologicznych i leksykalnych. Dlatego uznać
ją należy za najważniejszą linię podziału dialektów wschodniosłowiańskich
Białostocczyzny. Od strony zachodniej cechy stanowiącą od dawna Pomost między
gwarami białoruskimi i ukraińskimi z jednej strony a polskimi z drugiej strony
jest mazurzenie czyli zastępowanie spółgłosek szeregu ś i ć i spółgłoskami
szeregu s z c. Na mapie zakreskowano obszar z gwarami mazurzącymi. Kreskowanie
to dotyczy tylko gwar wschodniosłowiańskich, białoruskich na północ, a
ukraińskich na południe od Narwi. Polskich gwar mazurzących na mapie nie
uwzględniono.
Wspomniane tu zjawiska zostaną
przedstawione na oddzielnych mapach ze szczegółowymi komentarzami (np. akanie
na mapie 2). Tutaj chodzi tylko o zasygnalizowanie na samym początku atlasu.
zasadniczego podziału dialektalnego. Wyjaśnienia wymaga linia 7. Nie stanowi
ona na całej długości granicy zwartego zasięgu gwar wschodniosłowiańskich na
Białostocczyźnie, wskazują tylko, że do tej linii w chwili przeprowadzania
badań można było znaleźć osoby miejscowe, które jeszcze posługiwały się gwarą
wschodniosłowiańską lub przynajmniej ją pamiętały.
Większość z przedstawionych na mapie izofon wyznaczył w. Kuraszkiewicz w 1937
r. Przeprowadzone w ćwierć wieku później badania całkowicie je potwierdzają.
77. Chraboły (gw. xraboł'y, gen.
xraboł'uov, loc. xraboł'ax, adi. xrab'uolski) woj.
białostockie, gm. Bielsk Podlaski, 10 km na północ od Bielska Podlaskiego
nad rzeką Orlanka, mieszkańców 161, domów 42, zabudowa zwarta, tyko 4 domy
na koloniach, ludność trudni się głównie rolnictwem, częściowo rzemiosłem,
młodzi pracują przeważnie w Bielsku Podlaskim, szkoła podstawowa na miejscu
(od 1972 r., poprzednio w sąsiednich Haćkach). Wyznanie prawosławne, par.
Rajsk.
Dawna wieś chłopów królewskich, pierwotnie bartników i
bobrowników, w starostwie bielskim, następnie obciążona pańszczyzną na rzecz
folwarku Stołowacz, w XVIII w. Hołowiesk. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1536
r. (AS I 18). Powstała zapewne w XV w. W czasie najazdu szwedzkiego bardzo
zniszczona (LWP - XVII) ponownie była zasiedlona. W 1570 r. liczyła 13 dymów
(Rkps DA-11630k. 302v). W 1915 r. ludność ewakuowano do Rosji, skąd wróciła
po wojnie, niektórzy dopiero po 1920 r.
Podstawowym środkiem
porozumiewania się mieszkańców między sobą jest gwara o cechach ukraińskich.
Informatorzy: Mikołaj Chilkiewicz, ur. 1890; Chryson Korszak, ur. 1888;
Bazyli Bielach, ur. 1887, i inni.
Opracował pochodzący z tej wsi M.
Wróblewski, część podstawową w 1958 r., uzupełnienia w 1972 r.
76 Jacewicze (gw . iac'ev'ićy, gen. iac'evyć,
loc. iac'ev'ićax, adi. iac'ev'ic'ki), woj. białostockic, gm.
Bielsk Podlaski, ok. 13 km na północ od Bielska Podlaskiego, mieszkańców
129, domów 30, szkoła z nauką języka białoruskiego w Plutyczach. Wyznanie
prawosławne, par. Rajsk.
Dawna osada dziedzicznych młynarzy
królewskich w starostwie bielskim z rodu Jacewiczów. Wzmiankowana w 1576 r.
"na rzece Strabli młyn 1, płacą z niego Jacewiczy" (LWP XVI 60). W źródłach
z XVII w. młyn ten występuje bez nazwy jako przynależny do wsi Plutycze (LWP
XVII). W 1790 r. było 14 dymów (Rkps DA-11630 k. 302). W latach od 1915 do
ok. 1921 na skutek ewakuacji część ludności przebywała w Rosji.
Podstawowym środkiem porozumiewania się mieszkańców między sobą jest
gwara o cechach ukraińskich.
Informatorzy: Nikifor Misiuk ur. 1899;
Krystyna Misiuk, ur. 1897; Maria Misiuk, ur. 1911; Dana. Nestoruk, ur. 1899
i Józef Misiuk, ur. 1895; Katarzyna Grygoruk, ur. 1881.
Opracował M.
Kondratiuk w 1966 r., uzupełniła I. Sawicka w 1971 r.
83. Stryki (gw. stryk'i, gen. stryk'uov, loc.
stryk'ax, adi. strykousk'i), woj. białostockie, gm. Bielsk
Podlaski, 8 km na zachód od Bielska Podlaskiego, mieszkańców 250, domów 75,
zabudowa zwarta. Ludność zajmuje się głównie rolnictwem, wiele osób pracuje
w Bielsku. Szkoła podstawowa w sąsiednim Augustowie. Wieś zamieszkują
prawosławni i katolicy, par. Bielsk Podlaski dla obu wyznań.
Dawne
przedmieście Bielska (mieszkańcy mieli prawa mieszczan) sąsiadujące z wsiami
drobnej szlachty mazowieckiej. Zalążki zapewne były już w XV w. Pierwsza
znana wzmianka o "granicach strikowskich" pochodzi z 1528 r. (ALRG 211). Ok.
1560 r. osadzone na 43 włókach i włączone do jurysdykcji miejskiej, poza tym
na 4 włókach siedzieli chłopi cerkwi bielskich, a na 7 włókach chłopi
obsługujący folwark Grabowiec. Nadana w czasie pomiary włócznej nazwa
Młodzianowo z czasem zanikła. W czasie najazdu szwedzkiego Stryki zostały
bardzo zniszczone, ponownie zasiedlone w 1790 r. liczyły 67 dymów (Rkps
DA--1163O k. 301 v). W czasie l Wojny światowej część ludności na skutek
ewakuacji przebywała przez kilka lat w Rosji.
Podstawowym środkiem
porozumiewania się mieszkańców między sobą jest gwara o cechach ukraińskich.
Informatorzy: Jan Szymkowicz, ur. 1919; Onufry Szymkowicz, ur. ok.
1887; Gabriel Sidorski, ur. ok. 1887; Agata Kozłowska ur. 1889; Barbara
Syczewska, 1890; i inni.
Opracowały A. Bagrowska i E. Smułkowa w 1962 r,
uzupełnił S. Glinka w 1974 r.
84. Proniewicze (gw. pronev'icy, gen.
pronev'ić, loc. pronevicax, adi. pronev'c'ki), woj.
białostockie, gm. Bielsk Podlaski 4 km na północ od Bielska Podlaskiego przy
szosie do Białegostoku, mieszkańców 306, domów 721 zabudowa zwarta, szkoła
podstawowa z nauką języka białoruskiego. Większość prawosławna, 3 rodziny
katolickie, par. obu wyznań Bielsk Podlaski. Dawna wieś chłopów królewskich
w starostwie bielskim, założona zapewne w XV w. Pierwsza znana wzmianka o
niej pochodzi zapewne z 1536 r. "s Proniević) (AS I 18). Ok. 1560 r.
osadzona na 30 włókach pełniła pańszczyznę na folwarku Hołowiesk (LWP XVII;
RkpB A-1661 k. 13). Bardzo zniszczona w czasie najazdu szwedzkiego była
ponownie zasiedlona. W 1790 r. liczyła 25 dymów (Rkps DA-l1630 k. 302v). Od
1915 r. część ludności na skutek ewakuacji przez kilka lat przebywała w
Rosji.
Podstawowym środkiem porozumiewania się mieszkańców między sobą
jest gwara o cechach ukraińskich.
Informatorzy: Eudokia Chomańska ur.
1905, Włodzimierz Korycki, ur. 1885; Włodzimierz Korycki, ur. 1922, Bazyli
Korycki, ur. 1907; Maciej Gierasimiuk, ur. 1902; Makar Gierasimiuk, ur.
1901; Michał Kużel, ur. 1923; Włodzimierz Chomański, ur. 1927; Marta
Minkiewicz, ur. 1907; i inni.
Opracowali S. Glinka i M. Kondratiuk w
1962 r., uzupełniła I. Sawicka w 1971 r.
87. Piliki (gw. p'iliki, gen. p'ilik, loc.
p'ilikax, adi. p'ilic'ki) , woj. białostockie, gm. Bielsk
Podlaski, 4 km na płd. zachód od Bielska Podlaskiego, mieszkańców 481, domów
111, zabudowa zwarta, ludność trudni się głównie rolnictwem, część pracuje w
Bielsku. Szkołą podstawowa z nauką języka białoruskiego. Mniej więcej połowa
mieszkańców jest wyznania prawosławnego, połowa katolickiego. Par. obu
wyznań Bielsk Podlaski.
Dawna wieś chłopów królewskich w
starostwie bielskim, odbywających pańszczyznę na folwarku Hołowiesk.
Ssąsiaduje z wsiami drobnej szlachty mazowieckiej. Zalążki jej sięgają
zapewne XV w. Ok. 1560 r. została osadzona na 46 włókach. Pierwsza wzmianka
o niej pochodzi z 1576 r. (LWP XVI 42). Był w niej poza tym folwarczek
dawany przez króla w dożywocie. Bardzo zniszczona w czasie najazdu
szwedzkiego (LWP XVII) ponownie była osiedlona. W 1790 r. liczyła 19
dymów (Rkps DA 11630 k. 302v). Na skutek ewakuacji 1915 r. niemal cała
ludność przez kilka lat przebywała w Rosji. Obecnie mieszka we wsi wiele
osób pochodzących z innych miejscowości.
Podstawowym środkiem
porozumiewania się mieszkańców między sobą jest gwara o cechach ukraińskich.
Informatorzy: Natalia Żukowska, ur. 1903; Eudokia Kalinowska, ur. 1880;
Daria Pieczyńska, ur. 1880; Dominika Zajączkowska, ur. 1882; Sergiusz
Pieczyński, ur. 1904; Jan Sereda, ur. 1893; Jakub Żukowski, ur. 1900;
Wasylisa Żukowska, ur. 1899; Teodor Wróblewski, ur. 1888.
Opracował: M.
Kondratiuk w 1960 r., uzupełniła I. Sawicka w 1971 r.
88. Hołody (gw. hołod'y, gen. hołod'ou, loc.
u hołod'ax, adi. hołod'uous'ki), woj. białostockie, gm. Bielsk
Podlaski, 7 km na wschód od Bielska, przy szosie do Hajnówki, mieszkańców
379, domów 105, zabudowa zwarta. We wsi jest szkoła podstawowa z nauką,
języka białoruskiego. Wyznanie prawosławne, par. Bielsk Podlaski. Dawna wieś
chłopów królewskich w starostwie bielskim, odbywających w XVII-XVIII w.
pańszczyznę na folwarku Użyki, a następnie na folwarku Hołowiesk. Powstały
zapewne w XV w. Być może do niej odnosi się wzmianka o "młynie chlodowskim"
1501 r. (Krupowicz 30 - 31). Około 1560 r. osadzona na 50 włókach. Pierwsza
wzmianka pochodzi z 1576 r. (LWP XVI 53). Bardzo zniszczona w czasie najazdu
szwedzkiego (LWP XVII). została ponownie zasiedlona. W 1790 roku liczyła 40
dymów (Rkps DA-11630 k. 302). Od 1915 r. na skutek ewakuacji prawie cała
ludność przez kilka lat przebywała w Rosji. Po II wojnie światowej kilka
rodzin wyjechało na stałe do ZSRR.
Podstawowym środkiem porozumiewania
się mieszkańców między sobą jest gwara o cechach ukraińskich.
Infromatorzy: Wincenty Sakowski, ur. 1895; Olga Grygoruk, ur. 1927;
Paweł Sakowski, ur. ur. 1922; Gerwazy Onopiuk, ur. 1900; Paweł Kosiński, ur.
1910; Tichon Niczyporuk, ur. 1893 r, i inni.
Badania przeprowadzili
studenci: M. Łobacz, P. Onopiuk, I. Turkiewicz, M. Wróblewski pod kierunkiem
A. Obrębskiej - Jabłońskiej w 1958 r., uzupełnił M. Kondratiuk w 1971
r.
English
